خشم مردم و نخبگان

این مسئله بیش از هر چیز برای حفظ نفوذ و پایدار ماندن منافع کشور استعمارگر است. از این‌رو حتی درصورتی که قراردادی از سوی یک کشور استعماری به یک دولت ضعیف و استبدادی تحمیل شود، حفظ آن قدرت استبدادی مد نظر استعمارگران قرار دارد. تاریخ شاهنشاهی در ایران معاصر، به‌کرات شاهد همراهی و همکاری میان استبداد و استعمار بوده است؛ استبدادی که به‌دنبال حفظ سلطه و گسترش دامنه قدرت و نفوذش بر مردم و استعماری که به‌دنبال تاراج و به یغما بردن تمام ثروت کشور به درون مرزهای سرزمین خود بود. شاید بارزترین نمونه قراردادهای تحمیلی به ایران که حفظ قدرت قاجار را نیز مدنظر داشت، قرارداد ترکمانچای باشد. در این پیمان که در روستای ترکمانچای در 150‌کیلومتری جنوب‌شرقی تبریز بسته شد، ایران علاوه بر ایالاتی که طبق عهدنامه گلستان از دست داده بود، ایالات نخجوان، ایروان، تالش و شوره‌گل را نیز به روسیه واگذار کرد.

برابر کاپیتولاسیونی که روس‌ها در قرارداد ترکمانچای به دست آوردند، تمام اتباع روسیه در ایران از تابعیت قوانین حقوقی و جزایی ایران معاف شدند. در مقابل تمام آنچه به روس‌ها واگذار شد، روس‌ها متعهد شدند که حقوق عباس میرزا و اولاد او را نسبت به تاج و تخت ایران به رسمیت بشناسند1.

این بند از قرارداد به روس‌ها امکان داد که بعدها بارها و بارها در عرصه سیاست ایران دخالت کنند. بنابراین همپایی و همراهی استبداد و استعمار در ایران که به‌طور ویژه در قراردادهای استعماری خود را نشان می‌داد، مهم‌ترین نتیجه‌ای که داشت رویارویی و ستیز با مردم بود؛ همانطور که روس‌ها در‌گیرودار وقایع جنبش مشروطه با استناد به این بند از قرارداد گلستان، بارها و بارها، قیام مردم را سرکوب کردند. نوشتار حاضر قصد دارد تا چند قرارداد تاریخ معاصر ایران را که با همراهی و همکاری استبداد و استعمار منعقد شد به بحث بگذارد و شکل رویارویی مردم از یک‌سو و استعمار و استبداد از سوی دیگر را نشان دهد.

امتیاز تنباکو

در ماجرای جنبش تنباکو، بار دیگر استبداد داخلی که به‌دنبال فروش امتیازات ایران به بهای ناچیز بود از یک سو و استعمار خارجی که به‌دنبال کسب منافع در ایران بود، دست در دستان هم نهادند.

پس از دولت‌های استعماری، این بار یک تبعه انگلیسی بود که ثروت ایران را به یغما می‌برد. این امتیاز که در سال1268 شمسی به شرکت انگلیسی تالبوت واگذار شد، به امتیاز رژی معروف است. براساس این امتیاز به همه زمین‌دارانی که به کشت توتون می‌پرداختند دستور داده شد که خود را به نمایندگان کمپانی تالبوت معرفی کنند.

قرار بود کسانی که خود را از دامنه نفوذ شرکت تالبوت خارج می‌کنند، جریمه یا زندانی شوند، به علاوه با کسانی که اقدام به پنهان کردن یا فروش خودسرانه توتون می‌کردند، برخورد می‌شد. شرکت تالبوت حق داشت با هر قیمتی که صلاح می‌دانست اقدام به خرید توتون از مردم کند2.

این قرارداد بسیار بیشتر از دیگر قراردادهایی که تا آن زمان به راحتی و با بهایی اندک به خارجی‌ها واگذار شده بود، انزجار افکار عمومی را به‌دنبال داشت؛ چرا که امتیاز رژی با محصولی سر و کار داشت که ایرانیان آن را به وسعت کشت، توزیع و صادر می‌کردند. این امتیاز ابتدا از سوی روزنامه اختر مورد حمله و انتقاد قرار گرفت. پس از آن روحانی مجاهد سیدجمال‌الدین اسدآبادی، طی چند اعلامیه قرارداد را به باد انتقاد گرفت3.

تلاش‌های او و یارانش علیه قرارداد سرانجام به قیام مردمی علیه استعمار و استبداد انجامید؛ قیامی که همراهی مراجع تقلید و به‌طور ویژه میرزای شیرازی، مرجع وقت شیعیان را به‌دنبال داشت. فتوای میرزای شیرازی در تحریم استعمال توتون و تنباکو، سرانجام نتیجه بخشید و این بار مردم به همراه روحانیون یک تنه اتحاد استبداد و استعمار را مجبور به پذیرش شکست کردند. مهم‌ترین ثمره این قیام این بود که مردم دانستند، دیو استبداد اگرچه همراهی همیشگی استعمار را نیز دارد اما با وجود این شکست‌ناپذیر نیست. در واقع حفظ قدرت قاجار برای استعمارگران از هر چیز مهم‌تر بود. بنابراین زمانی که دامنه جنبش تنباکو علیه حکومت داخلی بالا گرفت، طرف‌های امتیاز تحت فشار دولت خود حاضر شدند در مقابل دریافت خسارت، قرارداد را باطل اعلام کنند.

قرارداد نفت دارسی

قراردادهای نفتی نیز از جمله مهم‌ترین قراردادهایی بود که مورد توجه خاص افکارعمومی در ایران قرار داشت. واگذاری نفت به خارجی‌ها ابتدا در سال 1901(1319ه.ق) و در زمان صدارت امین‌السلطان اتفاق افتاد که طی آن شخصی به نام دارسی امتیاز استخراج نفت در ایران را از مظفرالدین‌شاه گرفت.

در آن زمان نفت چندان مورد توجه نبود اما چندی نگذشت که نفت که بعدها به طلای سیاه معروف شد، میزان اهمیت خود را نشان داد. قاجارها که به کرات دست خارجی‌ها را در ثروت‌های طبیعی این مرز و بوم بازگذاشته بودند، این بار نیز منابع نفت ایران را به قیمتی ناچیز واگذار کردند. به موجب قرارداد نفت دارسی، وی استخراج نفت را در سراسر ایران، به استثنای 5 ایالت شمالی آذربایجان، گیلان، مازندران، استرآباد و خراسان به‌مدت 60‌سال به دست آورد.

استثنا شدن این ایالات نیز به‌دلیل عدم‌تمایل دولتمردان وقت ایرانی به ورود انگلستان به حوزه نفوذ روسیه در ایران بود؛ یعنی انگلستان و سیاستمداران ایرانی قائل به حفظ داد و ستد‌های خود در چارچوب بازی بزرگ بودند.

بازی بزرگ به حائل بودن ایران میان 2 قدرت استعماری روس و انگلیس در زمان قاجار اشاره دارد. قرارداد دارسی بعدها در سال1933 در قالب جدیدی توسط رضاشاه تمدید شد. اگرچه رضاشاه میزان دریافتی ایران از محل این قرارداد را ثبات بخشید، لیکن مدت آن را افزایش داد. بدین‌ترتیب این امتیاز برای سال‌های متمادی در دست انگلیسی‌ها ماند تا اینکه سرانجام در سال1329 بیزاری مردم از همراهی استبداد و استعمار در قالب قیام‌های مردمی، این بار به شکل ملی شدن صنعت نفت به ثمر نشست و ایرانیان یک بار دیگر غول استعمار را به زانو درآوردند. حکومت محمدرضاشاه بسیار تلاش کرد تا در مقابل جنبش بایستد اما روند ماجرا به‌گونه‌ای رقم خورد که توان این ایستادگی وجود نداشت.

این بار، برخلاف قرارداد رژی، این منافع و معاش مستقیم مردم نبود که آنان را به رویارویی با منافع انگلستان در ایران می‌کشاند بلکه بار روانی حضور انگلیس در ایران آنها را به واکنش واداشت و این نشان‌دهنده بلوغ ایرانیان بود.ایرانیان از حضور دائم انگلیسی‌ها در ایران خسته شده بودند؛ به‌ویژه که این حضور دوام و قدرت‌گیری استبداد را نیز به همراه داشت. انگلیسی‌ها از زمان فتحعلی‌شاه وارد ایران شده بودند و روز به روز نفوذ و قدرتشان در کشور بیشتر می‌شد؛ به‌خصوص که به‌تدریج ایادی‌شان را نیز درون کشور برای حفظ و گسترش منافع خود به کار گماشته بودند. همراهی جناح‌های ملی و مذهبی ابتدای این قیام در پیشبرد آن بسیار مؤثر بود. ترور رزم‌آرا توسط فدائیان اسلام و قیام 30 تیر که هر دو به سرکردگی روحانیون انجام شد، از مهم‌ترین وقایع این قیام بود.

این نکته از جمله شباهت‌های میان قیام ملی شدن صنعت نفت و قیام تنباکو بود؛ یعنی در هر دو قیام سرکردگی و نقش پررنگ روحانیت مشهود بود، اگرچه سرانجام استعمار و استبداد با همکاری هم توانستند با استفاده از کودتای نظامی، قیام مردمی را به یأس بکشانند؛ یعنی این بار استعمار حاضر نشد، بر خلاف ماجرای تنباکو، از آنچه می‌خواست عقب نشینی کند زیرا اصل قدرت استبدادی محمدرضاشاه نیز در قالب جنبشی ضد‌استعماری به چالش کشیده شده بود. فرار محمدرضا شاه از کشور دلیل محکمی برای این مسئله است.

از کنسرسیوم نفتی تا احیای کاپیتولاسیون

پس از پیروزی کودتاچیان در ایران، محمدرضا پهلوی که بار دیگر حکومت خود در ایران را به دست آورده بود، برای حفظ قدرت خود حاضر شد که ثروت‌های ایران را به خارجی‌ها واگذار کند، با این تفاوت که از این پس این آمریکا بود که جایگزین انگلستان در ایران می‌شد. در قرارداد کنسرسیوم با شرکت نفت ایران که پس از کودتا منعقدشد، شرکت نفت انگلستان 40‌درصد، 5 شرکت آمریکایی مجموعا 40‌درصد و دو شرکت هلندی و فرانسوی مجموعا 20‌درصد از منافع نفتی در ایران را از آن خود کردند4. از این پس بود که حضور آمریکایی‌ها در ایران به‌تدریج افزایش یافت. آمریکا که تا این زمان تلاش کرده بود چهره خوبی را از خود در سطح جهان به نمایش بگذارد، از این به بعد در قالب یک کشور استعمارگر ظاهر شد. عمده امتیازات آمریکا از ایران در قالب معاهدات نظامی، با هدف حضور ایران در اردوگاه غرب در رویارویی با شوروی گرفته شد. شاید بتوان اوج امتیازدهی ایرانیان به آمریکایی‌ها را در قالب احیای کاپیتولاسیون دانست. کاپیتولاسیون - همانگونه که گفته شد- که نخستین بار به روس‌ها و در چارچوب معاهده ترکمانچای به یک قدرت خارجی داده شده بود، بعدها، پس از پیروزی انقلاب اکتبر روسیه، در پیمان دوستی میان ایران و شوروی که در سال1299 به امضا رسیده بود، لغو شد.

اما در مارس 1962 وزارت امور خارجه آمریکا از ایران خواست پرسنل نظامی آمریکا را که در ایران مرتکب جرم می‌شوند، از مجازات معاف کند. جالب اینکه قرارداد کاپیتولاسیون ایران از جهت یکطرفه بودن، منحصر به فرد بود و استقلال و حاکمیت سیاسی و قضایی ایران را نقض می‌کرد. واکنش مردم ایران در قبال کاپیتولاسیون وسیع و شدید بود. اقشار مختلف ایرانیان با صدور اعلامیه‌های اعتراض‌آمیز، این حرکت دولت را محکوم کردند. محکم‌ترین واکنش در این زمینه را امام‌خمینی(ره) از خود نشان دادند: «... حتی اگر شاه ایران یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد مورد بازخواست قرار می‌گیرد ولی چنانچه یک آشپز آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد، بزرگ‌ترین مقام را زیر بگیرد، کسی حق تعرض ندارد چرا؟ برای اینکه می‌خواستند وام بگیرند...»5.

اشاره امام(ره) به وام 200میلیون دلاری آمریکا به ایران برای خرید سلاح‌های آمریکایی است. این سخنرانی امام(ره) تبعید ایشان را به ترکیه در پی داشت. به‌تدریج رابطه حامی- پیرو میان ایران و آمریکا گسترش یافت و تنفر هر چه بیشتر ایرانیان از دولت آمریکا را به‌دنبال داشت. به‌طوری که در جریان انقلاب اسلامی ایران در سال‌57 و پس از آن، یعنی پیروزی انقلاب و استقرار جمهوری اسلامی، دشمنی مردم ایران با شاه، دامن آمریکا را نیز گرفت و رژیم پهلوی و دولت آمریکا دو روی یک سکه شناخته شدند. شاه به‌عنوان مستبد داخلی و آمریکا به‌عنوان استعمارگر خارجی چنان منافع خود را به هم تنیده بودند که در انقلاب اسلامی ایران این دو از یکدیگر تفکیک‌ناپذیر می‌نمودند. محور حمله مخالفان محمد‌رضا پهلوی نیز اتحاد او با آمریکا بود، به‌طوری که به او لقب «شاه آمریکایی» داده می‌شد6.

بدین‌ترتیب همانگونه که مشاهده می‌شود در تاریخ 2 سلسله قاجار و پهلوی همیشه استعمار و استبداد همراه هم و به هم تنیده بودند. در مقابل، این مسئله باعث شده تا مردم ایران نیز حس ذاتی ایستادگی در مقابل ابرقدرت‌ها را به‌عنوان یک ویژگی روانی دارا باشند؛ قیام‌های متعدد مردم در برابر اتحاد استعمار و استبداد بیانگر این مسئله است. نکته مهم اینکه از آنجا که سلسله‌های شاهنشاهی ایران هرگز اعتنایی به نخبگان خارج از عرصه قدرت نمی‌کردند، در مخالفت با معاهدات و امتیازدهی‌های بین‌المللی نیز نوعی همدلی میان نخبگان و مردم وجود داشت. این مسئله باعث می‌شد تا مردم رهبری نخبگان را در جنبش‌های گوناگون علیه این معاهدات بپذیرند. این مسئله به‌طور ویژه در مورد روحانیون و رهبری آنان در این قیام‌ها صادق است؛ همانگونه که مردم فتوای جهاد با روسیه را پس از عقد قرارداد گلستان لبیک گفتند و به جبهه‌های جنگ با روسیه رفتند یا در جنبش تنباکو، بنا به فتوای میرزای شیرازی از استعمال توتون و تنباکو سر باز زدند و یا در قیام 30تیر به رهبری آیت‌الله کاشانی پاسخ مثبت دادند و به خیابان‌ها ریختند و رژیم پهلوی را وادار به عقب‌نشینی کردند.

منابع:

1- علیرضا امینی، تاریخ روابط خارجی ایران از قاجاریه تا سقوط رضا‌شاه، تهران، خط سوم، 1382، ص 72-70
2- همان، ص 140
3- نیکی آر. کدی، ایران دوره قاجار و برآمدن رضاخان، تهران، ققنوس، 1381، ص 84
4- علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران1357-1320، تهران، نشر قومس، 1383، چاپ چهارم، ص 250
5- غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی 25‌ساله ایران، تهران، انتشارات خدمات فرهنگی رسا، 1384، چاپ هفتم، ص 306-303
6- روح‌الله رمضانی، چارچوب تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه: علیرضا طیب، تهران، نشر نی، 1381، چاپ دوم، ص58